چرا کمبود گاز؟

قیمت، تکنولوژی، فرهنگ و قانون چهار رکن موثر بر میزان مصرف گاز در بخش‌های مختلف خانگی و صنعتی در ایران است. عرضه گاز در ایران به اندازه‌ای کم است که مدارس و ادارات دولتی را مجبور به تعطیلی در زمستان امسال کرده است. با این حال، کشور دومین ذخایر بزرگ گاز جهان را داشته و خواستار صادرات به اروپا است. در اوایل سپتامبر ۲۰۲۲، جواد اوجی، وزیر نفت نسبت به زمستان سرد و کمبود احتمالی گاز هشدار داد. اما او به جای هموطنان خود اروپایی‌ها را مورد خطاب قرار داد. وزیر امور خارجه در یک مصاحبه تلویزیونی با اشاره به نگرانی اروپا مبنی بر اینکه تولید صنعتی و خانوارهای آن به دلیل کاهش عرضه گاز از روسیه به دلیل تحریم‌ها در واکنش به تهاجم این کشور به اوکراین آسیب خواهد دید، گفت: شما بد اداره می‌شوید. در آن زمان، ایران خود را به عنوان منبع جایگزین گاز طبیعی معرفی کرد و موقعیت خود را در مذاکرات بین‌المللی هسته‌‌‌ای تقویت کرد. مدیران سیاسی و اجرایی در این زمینه گفتند: «ما دومین ذخایر بزرگ گاز جهان را داریم و می‌توانیم اروپا را تامین کنیم.» اما قبل از اینکه این اتفاق بیفتد، تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران باید برداشته شود.

در این میان، اکنون بحران انرژی در اروپا کاهش یافته است. مقامات می‌گویند که هم اکنون عرضه در آلمان پایدار است، آلمانی که به‌ویژه قبل از شروع جنگ در اوکراین به گاز روسیه وابسته بود. علاوه بر این، حدود سه ماه بعد یک مشکل آشنا در ایران دهان گشود: کمبود گاز به دلیل زیرساخت‌‌‌های نامطلوب. وزارت نفت تایید کرده است که این کشور با مشکلات فنی تولید گاز مواجه است و خانوارها در خانه گرم‌تر بپوشند. همین چند روز قبل، وزیر نفت به مردم هشدار داد که در مصرف خود صرفه‌جویی کنند. وی در گفت‌‌‌وگو با خبرگزاری رسمی شانا که این صنعت را پوشش می‌دهد، به شهروندان توصیه کرد: «در خانه لباس گرم‌‌‌تر بپوشند و مصرف را کاهش دهند: کسانی که بیش از حد گاز مصرف می‌کنند می‌توانند انتظار داشته باشند که عرضه آنها قطع شود.»

اوجی اضافه کرد: هیچ‌‌‌کس نمی‌تواند بگوید: «من بابت گازی که مصرف می‌‌‌کنم، هزینه می‌‌‌پردازم.» از اواسط آذرماه، ادارات دولتی و مدارس در استان‌های مختلف در سراسر کشور ۸۴ میلیون نفری به مدت چند هفته به منظور صرفه‌جویی در مصرف گاز تعطیل شده‌اند. با این حال، گرم‌‌‌تر پوشیدن در خانه برای بسیاری از ما غیرعادی است، زیرا که بسیاری از ایرانی‌‌‌ها عادت دارند خانه‌‌‌های خود را با گاز ارزان گرم کنند. ایران ممکن است ذخایر عظیم انرژی داشته باشد، اما تمایل دارد از آنها به طور ناکارآمد استفاده کند. دیوید جلیلوند، مدیر شرکت مشاوره سیاستگذاری Orient Matters مستقر در برلین، می‌گوید: «ایران از مصرف بیش از حد گاز طبیعی و سایر منابع انرژی در نتیجه بهره‌وری بسیار ضعیف انرژی رنج می‌برد.» او به دویچه وله گفت: «یارانه‌‌‌ها که برای کاهش مشکلات اقتصادی مردم و تحریک اقتصاد در نظر گرفته می‌شود، عامل مهمی در اینجاست.» تلاش‌ها برای کاهش یارانه‌‌‌ها به دلیل وضعیت نابسامان بسیاری از خانوارهای ایرانی با شکست مواجه شد.همچنین تقریبا در تمام بخش‌های صنعتی، به‌ویژه صنایع پتروشیمی، آهن، فولاد و سیمان، با مصرف بالای انرژی دست و پنجه نرم می‌کنند. بر اساس گزارش موسسه فدرال علوم زمین و منابع طبیعی آلمان، ایران در فهرست کشورهای دارای بالاترین مصرف گاز در سراسر جهان در سال ۲۰۲۰ در رتبه چهارم و پس از آمریکا، روسیه و چین قرار گرفت. هر چند طی دو دهه گذشته، ایران توانسته است تولید گاز طبیعی خود را به میزان قابل‌توجهی گسترش دهد. اما تولید از نظر مقدار ذخایر ایران توسعه‌نیافته است. عدم‌دسترسی به فناوری‌های کلیدی به دلیل تحریم‌های آمریکا نیز در این امر نقش دارد. در آینده قابل پیش‌بینی، ایران ظرفیت قابل‌‌‌توجهی برای افزایش صادرات گاز خود نخواهد داشت.

چندی قبل مقامات وزارت نفت اعلام کردند که ایران و روسیه قرارداد همکاری ۴۰ میلیارد دلاری (۸/ ۳۶ میلیارد یورو) با شرکت نفت ایران NIOC برای کمک به توسعه دو میدان گازی و شش میدان نفتی امضا کرده‌اند. اما سوال اینجاست که آیا روسیه به عنوان یک رقیب قدرتمند گازی ایران، اجازه بزرگ شدن بازارهای هدف ایران را می‌دهد در حالی که کشور روسیه در یک‌سال گذشته بسیاری از بازارهای اروپایی خود را از دست داده است. بعضی کارشناسان به این توافق بین ایران و روسیه نگاه بدبینانه دارند زیرا سرانجام، مسکو علاقه‌‌‌ای به ایجاد رقیب قدرتمند در بازارهای جهانی ندارد، به‌‌‌ویژه که بازارهای فروش روسیه به‌‌‌دلیل تحریم‌‌‌ها، بسیار کوچک‌تر شده است. روسیه نفت و گاز را با تخفیف‌های قابل‌توجهی به کشورهایی مانند چین، هند و ترکیه که همگی مشتریان سنتی ایران هستند، ارائه می‌دهد و از این حیث بازارهای هدف ایران را با چالش مواجه کرده است. به عنوان مثال، ترکیه تا همین اواخر از ایران گاز وارد می‌کرد، اما اکنون در حال مذاکره برای تخفیف ۲۵ درصدی گاز روسیه است. تزریق گاز به عنوان یکی از روش‌های اصلی بهبود برداشت نفت در میادین نفتی ایران در نظر گرفته شده است. بنابراین لازم است تا سال‌های آینده بخش قابل‌توجهی از گاز طبیعی تولیدشده به مخازن نفت تزریق شود. تخصیص گاز به برنامه‌های مختلف هزینه‌های فرصت متفاوتی را ایجاد می‌کند. با مشخص کردن تابع سود خالص، هزینه‌‌‌های فرصت متفاوتی در مقایسه با تزریق گاز طی سال‌های ۲۰۳۱-۲۰۰۶ تعیین می‌شود. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که سناریوی «افزایش فشار» مخازن نفت بر سناریوی تزریق گاز برای حفظ فشار فعلی مخازن نفت (تداوم وضعیت فعلی و پیش‌بینی شده تزریق گاز) مقدم است. نرخ تنزیل نقش عمده‌ای در انتخاب اولویت‌های تخصیص منابع گاز در ایران دارد.

در نرخ تنزیل پایین، تزریق گاز قبل از صادرات گاز است، در حالی که در نرخ تنزیل بالا، تزریق گاز ترجیح مطلق خود را نسبت به صادرات گاز از دست می‌دهد. نبود سیاست انرژی مشخص و رشد مداوم مصرف انرژی به طور خاص در بخش‌های مصرف‌کننده نهایی باعث تعادل منفی گاز می‌شود. در این شرایط تزریق گاز به میادین نفتی نمی‌تواند نیاز میدان نفتی را برای حفظ فشار مناسب کند و صادرات گاز هزینه فرصت بالایی را نشان می‌دهد. برخی کارشناسان معتقدند که اعمال سیاست‌‌‌های قیمتی بر مشترکان پرمصرف‌‌‌ می‌تواند تا حد زیادی به مدیریت مصرف گاز طبیعی در کشور در بخش خانگی بینجامد. عدم‌فرهنگ‌سازی و بیان چگونگی مصرف بهینه به خانوارها، به افزایش مصرف انرژی در بخش خانگی دامن زده است. علاوه بر این با توجه به قیمت نازل گاز، تولیدکنندگان وسایل گاز سوز مثل انواع بخاری‌ها، بویلرها‌‌‌و موتورخانه‌ها و اغلب تجهیزاتی که مصرف گاز دارند، به دور از استاندارد‌های رایج دنیا تولید نموده و این موضوع یکی از مهم‌ترین دلایل مصرف نابهینه گاز بوده و خود می‌تواند در ناترازی گاز موثر باشد. مثلا در بسیاری از خانه‌ها سماورهای گازی و برقی، از صبح تا شب روشن است و کسی توجهی ندارد که گاز بدون هیچ دلیلی در حال سوختن و هدررفتن است. تشدید تحریم‌‌‌های ظالمانه، موجب شده است که اقلام اساسی در تولید صنایع نفت و گاز نظیر کمپرسورها، پمپ‌‌‌ها، شیرهای کنترلی، رآکتورها و کاتالیست‌‌‌ها به ایران فروخته نشود‌‌‌. تامین اقلام مذکور با استفاده از راه‌های دور زدن تحریم‌ها موجب افزایش هزینه‌های چند برابر شده است.