هشدار فرورفت زمین زیر پای ما؛ ۷۵۰ شهر ایران در خطر فرونشست

فرونشست زمین تنها یک پدیده‌ طبیعی نیست بلکه آینه‌ای است که بی‌توجهی ما به منابع آب، مدیریت نادرست خاک و توسعه‌ بی‌برنامه را بازتاب می‌دهد، این بحران آرام و خزنده، همچون بیماری خاموشی است که در ابتدا دیده نمی‌شود، اما به‌تدریج جان شهرها و روستاها را می‌گیرد، خانه‌هایی که روزی پناهگاهی امن و محل آرامش بودند، امروز با دیوارهای ترک‌خورده و سقف‌های لرزان، اضطراب را به دل خانواده‌ها می‌نشانند، خیابان‌هایی که باید مسیر امید و حرکت باشند، با شکاف‌های عمیق، یادآور آینده‌ای نگران‌ کننده‌ هستند.

فرونشست زمین، فریاد خاموش خاک است، هشداری که اگر شنیده نشود، می‌تواند به بحرانی ملی و حتی جهانی تبدیل شود، فریادی است از دل خاک که به یادمان می‌آورد بهای بی‌توجهی به منابع طبیعی، سنگین‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کنیم، این پدیده روایت‌گر ترس مردم از فروریختن خانه و نابودی زمین های کشاورزی شان است ، روایت سرزمینی است که زیر پای ما آرام آرام فرو می‌رود، بی‌آنکه صدای سقوطش به گوش همه برسد.

امروز بیش از هر زمان دیگری، نیازمند آن هستیم که این هشدار را جدی بگیریم، فرونشست زمین نه مسئله‌ای محلی، بلکه تهدیدی برای امنیت غذایی، زیرساخت‌های شهری و حتی هویت ملی – فرهنگی ما است، شاید یک روز زمین در گوشه ای از کشور زیرپایمان خالی شود و دیگر اثری از آنچه که بود نباشد، آثار تاریخی که هویت ما را نشان می دهد از دست بدهیم ، شهرها و هرآنچه که سالها برایشان زحمت کشیدیم در چشم به هم زدنی نابود شوند، بنابراین اگر امروز دست به کار نشویم، فردا شاید دیگر فرصتی برای جبران باقی نماند.

شینا انصاری معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست در این زمینه گفته که در ۳۰ استان از ۳۱ استان کشور فرونشست زمین وجود دارد و دلیل آن عدم استفاده درست از منابع آب‌های زیر زمینی و آبخوان‌ها است، از منابع آب‌های زیر زمینی و آبخوان‌های کشور به درستی استفاده نشده و تا توانستیم شیره زمین را کشیدیم.

علاوه بر این چندی است که گفته می شود فرونشست موجب فعال شدن گسل های زلزله در کشور از جمله تهران می شود که در صورت صحت داشتن همان مصداق « گل بود به سبزه نیز آراسته شد » را به ذهن می آورد، البته علی بیت اللهی مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه آب و پیامدهای محیط زیستی فرونشست زمین معتقد است که چنین ارتباطی میان پدیده فرونشست و گسل های زلزله وجود ندارد اما وضعیت دشت های کشور از نظر پدیده فرونشست بسیار نگران کننده است.

بیت اللهی گفت: در کشور به دلیل پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی ۳۰ استان کشور درگیر فرونشست زمین شده است، در واقع مطالعات نشان می دهد که علت اصلی بروز این پدیده برداشت بی رویه آب و افت سطح منابع آبی زیرزمینی است.

ارتباط بین فرونشست زمین و وقوع زلزله

وی افزود: لایه‌های آبرفتی آبدار عمق چندان زیادی ندارد حداکثر چاه های حفر شده برای بیرون کشیدن آب از عمق و آوردن به سطح زمین به طور عمده ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر است البته تعداد بسیار زیادی از این چاه ها تا عمق ۱۰۰ متری و حتی ۵۰ متری پراکنده هستند، این عمق برداشت آب‌های زیرزمینی یک عمق بسیار سطحی تلقی می شود اما رویداد زلزله و کانون زمین لرزه‌ها بسیار عمیق تر از این است.

بیت اللهی ادامه داد: هر چند که می‌گوییم زلزله‌ها در ایران زلزله‌های عمیقی نیستند البته مفهوم عمیق منظور بالای ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر است، زلزله های ایران عمدتاً در عمق بین ۱۰ تا ۲۰ کیلومتری حالا یک مقدار کمتر یا بیشتر رخ می دهند، در حالیکه عمق لایه‌های آبدار حداکثر ۱۰۰ متر و نزدیک به سطح زمین است که اساساً نمی تواند تحت تاثیر قرار بگیرد، لایه‌های سنگی زمین با کاهش برداشت آب تحت تاثیر قرار نمی‌گیرند و اساسا یک ارتباط غیر اثبات شده است.

وی اظهار کرد: برخی افراد با توجه به وقوع فرونشست در زون‌های مختلف و رخداد زلزله ها، این طور تصور می کنند که شاید بین رخداد زلزله و فرونشست زمین ارتباط وجود داشته باشد اما این یک حالت تصادفی آماری است، خیلی از جاها که فرونشست دارد زلزله هم رخ می دهد اما جاهایی هم هستند که فرونشست زمین به شدت در حال رخداد است اما زلزله آنچنانی ندارد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: این ارتباط یک ارتباط معنی‌دار و اثبات شده نیست، اما اثر فرونشست در یک گستره و در ساختمان ها کاملا اثبات شده است، با پایین رفتن سطح زمین به صورت مستمر و دراز مدت دیوارها و پی ساختمان‌ها ترک برمی‌دارد، در برخی از مناطق وجود ترک‌های واقع در ساختمان ها آن چنان بزرگ است که بیش از ۱۰ سانتیمتر هم مشاهده شده ، به طور کلی فرونشست، ساختمان‌ها و مستحدثات را ضعیف می‌کند وقتی ساختمان دچار ترک خوردگی شد بدیهی است که خسارت زلزله در آن ناحیه به مراتب بیشتر خواهد شد.

وی تصریح کرد: بنابراین ارتباط بین فرونشست زمین و وقوع زلزله را اینطور می توان بیان کرد که پدیده فرونشست آسیب‌های ناشی از زلزله را بیشتر می‌کند اما عاملی در رخداد زلزله نیست.

رتبه اول ایران در دنیا از لحاظ تعدد پهنه های فرونشستی زمین

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: واقعیت این است که ما در کاهش منابع آب زیرزمینی بسیار جلوتر از خیلی کشورهای دنیا هستیم، فرونشست زمین با افت سطح آب زیرزمینی در ارتباط است، ما از نظر کسری منابع آب زیرزمینی در کل دنیا بعد از چین و امریکا رتبه سوم را داریم، در وسعت پهنه های فرونشستی هم بعد از چین و اندونزی رتبه سوم را داریم اما از دیدگاه تعدد پهنه های فرونشستی با نرخ بالا به طور مسلم رتبه اول را داریم.

وی گفت: در ۱۸ استان کشور از ۳۱ استان نرخ فرونشست زمین بیش از ۱۰ سانتیمتر در سال است به طوری که در آمار جهانی نشان داده می شود در کل پهنه های شناخته شده فرونشست زمین در دنیا ۵ درصد این زون ها در رده بالای ۱۰ سانتیمتر هستند و عمدتاً زون‌های فرونشستی عدد بسیار کمتری را دارند.

بیت اللهی افزود: در کشور در حوالی بهرمان رفسنجان گاهی نرخ فرونشست تا ۴۰ سانتیمتر نیز رسیده است، در جنوب استان البرز عدد فرونشست به ۳۵ سانتیمتر در سال رسیده، در جنوب غرب تهران این عدد به حدود ۳۰ سانتیمتر در سال رسیده است، در استان قم، گلستان و خراسان رضوی نزدیک به ۲۰ تا ۲۲ سانتیمتر در سال نرخ فرونشست زمین است، از نظر تعدد پهنایی با خطر بالای فرونشست در کشور گستردگی زیادی داریم و از این حیث رتبه اول جهان را دارا هستیم.

۷۵۰ شهر بر روی زون‌های فرونشستی یا در مجاورت آنها

وی درباره عواقب فرونشست زمین گفت: وقتی از فرونشست صحبت می‌کنیم یعنی اینکه سطح زمین در حال پایین رفتن است این سرعت پایین رفتن گاه تدریجی و گاهی خیلی سریع و ناگهانی است مسلم است که مستحدثات واقع در سطح زمین اعم از ساختمان ها، محوطه‌های تاریخی، خطوط انتقال سوخت، انرژی، خطوط انتقال نیرو، آب ، فاضلاب، راه آهن، جاده، فرودگاه‌ها و کلاً تمامی مستحدثات موجود تحت تاثیر قرار می گیرند این یک امر کاملا بدیهی است.

وی تاکید کرد: جایی که عدد فرونشست بالا باشد انتظار داریم تاثیر آن نیز بیشتر باشد، اگر این المان‌ها و مستحدثات آسیب پذیر از نوع سازه‌هایی با قدمت بالا مانند آثار تاریخی باشند آسیب دیدگی آنها بیشتر و جبران این آسیب دیدگی هم غیر ممکن خواهد بود، حدود ۷۵۰ شهر در کشور بر روی زون‌های فرونشستی یا در مجاورت آن واقع شده اند، می‌بینیم که وقوع فرو نشست در کشور گستردگی زیادی دارد، این نشان می دهد که ریسک فرونشست در کشور ما بالاست و هر چقدر این پدیده تشدید شود که با این خشکسالی‌ها و کاهش نزولات جوی این انتظار را هم داریم که تشدید شود، طبیعتاً آثار تخریبی پدیده نیز بیشتر خواهد شد.

امکان توقف پدیده فرونشست وجود دارد

بیت اللهی در اینکه زمینی که دچار فرونشست می شود دیگر امکان برگشت آن وجود ندارد راهکار برای جلوگیری یا کاهش این پدیده چیست؟ گفت: تحقیقات نشان می دهد میزان فرونشستی که اتفاق افتاده اگر نزولات جوی و نفوذ آب به آبخوان ها خیلی چشمگیر باشد، تا یک درصد کمی قابل جبران است اما مساله کنترل و توقف این پدیده است، تجربیات موفق جهانی در این زمینه وجود دارد و نشان داده شده که با اقدامات جدی، پشتکار بالا و استمرار آن فعالیت ها می‌شود کارهایی انجام داد که پدیده رو متوقف کرد.

وی تاکید کرد: البته انجام این گونه کارها بلند مدت و زمانبر است و باید بدون در نظر گرفتن تغییر دولت ها و مسوولان بدون وقفه پیش رود، یکی از این روش ها کنترل استحصال آب زیرزمینی از طریق چاه‌ها است، آبی که در کشور ما از چاه ها به دست می آید رایگان است، آبی که به همه مردم تعلق دارد و کاهش آن تاثیر شگرفی در زندگی همه ما برجای می گذارد، توسط تعدادی بدون رعایت اصول صرفه جویی و حتی بیش از حد نیاز برداشت و صرف کشاورزی و باغداری می شود به طوری که تمام جامعه تحت تاثیر قرار می گیرد.

۳۰۰ هزار حلقه چاه غیر مجاز در کشور/ لزوم مکان یابی صحیح برای استقرار صنایع

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی افزود: برآورد می شود در کشور حدود ۳۰۰ هزار حلقه چاه غیر مجاز وجود داشته باشد که کنترل‌ برداشت آب زیرزمینی از طریق این چاه ها با نصب کنتورهای هوشمند و مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز یک اقدام بنیادین برای جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی و جلوگیری از تشدید فرونشست است.

وی تاکید کرد: کشورهایی که بر روی زون‌هایی که دچار افت سطح آب و فرونشست بودند کار کردند و نوع کشت و زرع را تغییر دادند، محصولاتی را کاشتند که یا به آب نیاز نداشتند یا به شدت به آب کمی نیاز داشتند، این کار کمک می‌کند که کشاورزی استمرار یابد، همچنین روش‌های آبیاری را تغییر دادند، روش های نوین، روش های زیرسطحی، روش هایی که هدررفت آب نداشته باشد را توسعه دادند، دولت ها کشاورزان را تشویق کردند تا با حداقل آب بهترین راندمان در نوع کشاورزی سازگار با محیط زیست را داشته باشند و حتی نه تنها خودشان بلکه فرزندانشان هم بتوانند این کار را ادامه دهند، این یک امر جدی در کشور ما است و باید در حوزه کشاورزی با انجام اقداماتی شامل تغییر در نوع کشت و زرع و تغییر شیوه های آبیاری منابع آبی زیرزمینی را حفظ کنیم.

بیت اللهی اظهار کرد: علاوه بر اینها باید در مکان یابی طرح های صنعتی و یا مجتمع های بزرگ که نیاز آبی بالایی دارند دقت کرد تا در جاهایی مستقر شوند که مشکل آب نداشته باشد، به عنوان نمونه به هیچ وجه معنی ندارد که مثلا در نیشابور که بزرگترین شکاف فرونشست ایران را دارد کارخانه فولاد احداث شود، یا در اصفهان و کاشان که واقعاً فرونشست در آنها بیداد می‌کند صنایع آب بر مستقر شود، مکان یابی طرح های صنعتی در استان یزد، کرمان، فلات مرکزی که به کم آبی شهره هستند هیچ توجیهی ندارد، چطور ممکن است در چنین جاهایی برای این تاسیسات مجوز بدهیم.

وی افزود: همچنین در محیط های شهرسازی نوع فضای سبز، نوع آبیاری فضای سبز، گسترش تغذیه مصنوعی در تمامی دشت‌ها و محیط‌های شهری و غیر شهری از جمله اقداماتی که پاسخ داده است، به عنوان مثال دشتی در توکیو سالانه ۱۲ سانتمیتر فرو نشست داشت که اکنون متوقف شده است، این نشان می دهد که این کار واقعا قابل انجام است و نیاز به هزینه و فناوری پیچیده ندارد که بگوییم نمی توانیم انجام دهیم.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: مدیریت صحیح، استمرار در کار و بی ارتباط کردن این کارهای ارزشمند به تغییرات مدیریتی در کشور می تواند مفید باشد، متاسفانه در برخی از موارد مشاهده می‌کنیم مسوولی که می‌تواند در این زمینه تصمیم بگیرد، اعتبار تخصیص دهد و به این پدیده توجه می کند، تا در جریان کارها قرار می گیرد و می خواهد اقدامی انجام دهد ناگهان جابجا می شود و شخص دیگری جایگزین می شود که ممکن است یا با موضوع بیگانه باشد و یا اینکه تا بیاید آگاهی کسب کند زمان از دست می رود، بنابراین چنین روندی اجازه نمی دهد که کارهای ریشه ای در کشور انجام شود، یکی از دلایل انفعال ما در مقابل پدیده خشکسالی‌ همین است.

لزوم تغییر رویکرد در کشاورزی

وی درباره اینکه با انجام یک سری کارها امکان توقف و یا کاهش سرعت فرونشست در کشور وجود دارد اظهار کرد: برای جواب دادن به این سوال باید بخش های مختلف سراسر کشور را در نظر بگیریم، مثلا در کانون های جمعیتی متمرکز مانند تهران یا مشهد یعنی در محدوده های شهری، درصد مصرف آب شرب بهداشتی بالاست اما در کل کشور عمده منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف می شود، البته جهاد کشاورزی اعلام می کند ۷۰ درصد و وزارت نیرو می گوید ۹۰ درصد، اما به هر حال مصرف آب در حوزه کشاورزی عدد بسیار بالایی است.

وی ادامه داد: تغییر رویکردها در کشاورزی و یا اساساً در برخی از نقاط تعطیلی کشاورزی و تضمین امرار معاش کشاورزان و جایگزین کردن شغل های دیگر، کاملا امر مورد انتظاری است، اصلا این تصور که ما همه محصول مورد نیاز را داخل کشور داشته باشیم تصور کاملاً غلطی است، خیلی از کشورها بسیاری از محصولات را ندارند و با اقتصاد شکوفا مدیریت می‌ شوند، متاسفانه باید بگوییم کسانی که شعار خودکفایی می دهند باید توجه داشته باشند که اساسا در دنیای امروز خودکفایی امری بی معنی است، با این تعداد جمعیت هیچ کشوری از هیچ چیزی خودکفا نیست.

با این روند کشاورزی در بسیاری از نقاط کشور از بین خواهد رفت

بیت اللهی افزود: برخی کشورها نفت، گاز ، فلزات سنگین و معدن ندارند در مقابل برخی از کشورها اینها را دارند و چیزهای دیگری ندارند، این امری بدیهی در دنیا است، اگر بخواهیم همین فرضیه را دنبال کنیم مبنی بر اینکه باید کشاورزی را با همین روش و این نوع کشت و زرع توسعه دهیم باید بگویم که کشاورزی در برخی نقاط از کشور عمر بسیار کوتاهی خواهد داشت، در برخی از گستره‌ها مطالعاتی که شخصا انجام دادم نشان می دهد که کشاورزی در آنها بیش از ۵ تا ۱۰ سال دیگر فرصت ندارد، یعنی با این راندمان و هدردهی آب امکان ادامه کشاورزی بیش از ۱۰ سال را نخواهیم داشت، یعنی به مرگ آبخوان نزدیک می شویم.

وی ادامه داد: قسمت‌های تحتانی لایه آبدار به دلیل وجود املاح که سنگین‌تر هستند معمولاً در عمق‌های پایین‌تر قرار می‌گیرند بنابراین وقتی آب پایین می رود و ما مجبور می شویم از عمق‌های پایین‌تر آب را بالا بکشیم، در واقع آب شور را به سطح زمین می آوریم و زمین مرغوب و حاصلخیز را شوره زار می کنیم، طبیعی است که در این شرایط کشاورزی کم راندمان تر و در نهایت متوقف خواهد شد.

وی افزود: در برخی از نواحی در باغات پسته کرمان به جای ۱۰ تا ۱۱ تن در هکتار راندمان محصول یک تن در هکتار شده است، اینها علائم بسیار ناراحت کننده ای است که نشان می دهد با این روش نمی توان ادامه داد، حتی کشاورزی که برای پویایی و زنده بودن آن آب از زمین بیرون می‌کشیم با این روش امکان استمرار آن وجود نخواهد داشت و برای ادامه دار بودن حوزه کشاورزی ناچاریم که مدیریت در کشت و زرع و آبیاری را نهادینه کنیم این کار اتفاق نیفتد حتی کشاورزی ما هم تعطیل خواهد شد.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: این واقعیت آینده ننگری و فقدان نگاه بلند مدت ممکن است ما را به لبه های بحران فزاینده‌ای ببرد که کمیت غذایی ما به خطر بیفتد، منابع آبی را کاملا از دست بدهیم، زیبایی طبیعت را نابود و دشت های حاصلخیز را به شوره زار تبدیل کنیم.